Imagines medii aevi. Wystawa z okazji 1050. rocznicy chrztu Polski

Praca zbiorowa pod redakcją Adama Soćko

Jubileusz 1050-lecia zaprowadzenia chrześcijaństwa w Polsce poznańskie Muzeum Narodowe postanowiło uczcić wystawą sztuki średniowiecznej i wydaniem albumu Imagines Medii Aevi. Wystawa z okazji 1050. rocznicy chrztu Polski pod redakcją naukową dra Adama Soćko, kuratora wystawy. Wieki średnie to wciąż znacząco więcej niż połowa z ponadtysiącletniej historii Polski. Średniowiecze ukształtowało nasz kraj, zdefiniowało na trwałe naszą przynależność do kręgu kultury łacińskiej Europy. Ze średniowiecza bierze się początek naszych dążeń do integracji z Europą Zachodnią, poświadczony włączeniem w struktury Unii Europejskiej w 2004 r. To kierunek zbieżny z decyzjami politycznymi podjętymi przez Mieszka I w 966 r. i na krótko przed rokiem 992, kiedy książę wraz z żoną Odą powierzył kraj Schinesghe opiece Stolicy Piotrowej. Mieszko zdecydował wówczas, że będziemy częścią Zachodu.

Autorem koncepcji książki jest Adam Soćko, a autorką opracowania graficznego Lidia Żurad. Publikacja jest pracą zbiorową i składa się z czterech rozdziałów: Od chrztu Mieszka do zjazdu gnieźnieńskiego Dariusza A. Sikorskiego – w krótkim omówieniu zarysowano powody zróżnicowania opinii historyków dotyczących początków chrześcijaństwa w Polsce. Wskazano na dwa zasadnicze powody: stan zachowanych źródeł i ich możliwości poznawcze oraz wielość metod interpretacyjnych i sposobów ujmowania całości problematyki w postaci syntezy. Na kilku przykładach – m.in. Kroniki Ademara z Chabannes, Kroniki Thietmara – pokazano skutki intensywnych badań źródłoznawczych, które zmusiły historyków do porzucenia niektórych utrwalonych w tradycji historiograficznej poglądów, odnoszących się do omawianej problematyki. Podkreślono rolę źródeł archeologicznych, które traktuje się na równi z tradycyjnymi źródłami pisanymi, dzięki coraz bardziej precyzyjnym metodom datowania zabytków archeologicznych. Zwrócono uwagę na najbardziej sporne i dyskusyjne zagadnienia dotyczące najważniejszych faktów związanych z początkami chrześcijaństwa na ziemiach polskich, które zostały przedstawione w większości przykładów w sposób odbiegający od obecnego konsensusu historiografii; Początki architektury murowanej na ziemiach polskich Teresy Rodzińskiej-Chorąży – w krótkim szkicu wskazano, że akt przyjęcia chrztu przez Mieszka I to dla sztuki w Polsce ważne wydarzenie, a jednym ze skutków konwersji stała się konieczność zapewnienia odpowiednich warunków do prowadzenia akcji misyjnej, a także nowej oprawy dla sprawowania władzy. Zaakcentowano rolę mecenatu artystycznego władcy do schyłku XI w. oraz wskazano na wzrastającą rolę możnowładców na przełomie XI i XII w. Podkreślono, że brak rodzimych tradycji budownictwa kamiennego sprawił, że zamówienia panujących były realizowane przez architektów i warsztaty spoza ziem piastowskich. Wraz z chrześcijaństwem wkroczyli nad Wartę, Odrę i Wisłę mistrzowie w projektowaniu i wznoszeniu monumentalnych budowli z kamienia, pochodzący z odległych stron. Stwierdzono, że na podstawie badań ostatnich dekad w najstarszej architekturze w Polsce czytelny jest dualizm, polegający na współistnieniu form zachodnich i południowych; Sztuka w służbie wiary Adama Soćko – intencją autora było po pierwsze ukazanie czytelnikom najbardziej wyjątkowych i zdumiewających dzieł sztuki średniowiecznej zgromadzonych w zbiorach muzeów państwowych i kościelnych, a także z wielu kościołach parafialnych, po drugie – ukazanie aspektu wspólnotowej – Państwa i Kościoła – troski o dziedzictwo kulturowe Polaków, przejawiającej się na co dzień opieką nad zabytkami. Reprodukowane dzieła sztuki pochodzą z różnych zakątków naszego kraju, co ma uświadomić ogólnopolski wymiar tego przesłania i całego jubileuszu. Choć sztuka średniowieczna jest przede wszystkim sztuką sakralną, w książce przyjęto odmienną perspektywę – postrzegania przedmiotów zgromadzonych w muzealnych salach wyłącznie jako dzieł sztuki, mimo że wiele spośród prezentowanych zabytków wciąż służy potrzebom kultu. Zaprezentowano ponad 100 najcenniejszych eksponatów: rzeźby, rzemiosło artystyczne, numizmaty, zabytki archeologiczne; „Patrz, duszo moja!” Pobożność i doświadczenie obrazu w późnym średniowieczu Moniki Jakubek-Raczkowskiej – w artykule poruszono problematykę zrozumienia sakralnej sztuki średniowiecznej, często o obcej współczesnym widzom estetyce, której odbiór jest możliwy jedynie przez pryzmat ich pierwotnych funkcji w powiązaniu z przestrzenią, do której były przeznaczone i z odbiorcą, do którego były adresowane. Stosowane przez średniowiecznych twórców środki artystyczne miały na celu wywołanie u widza reakcji emocjonalnej i uruchomienie percepcji intelektualnej – ekspresja form wydobywała teologiczną treść i symbolikę przedstawień. Artykuł syntetycznie charakteryzuje te funkcje na tle średniowiecznej pobożności i zewnętrznych praktyk religijnych (praxis pietatis), z uwzględnieniem ich zmiennej dynamiki i różnorodności, przy czym nacisk położony jest na „jesień średniowiecza” (XIV i XV wiek), kiedy życie religijne osiągnęło apogeum intensywności. Autorka wskazuje na czynniki historyczne, społeczne i kulturowe, które wpływały na transformacje w postawach religijnych (przede wszystkim na zmiany w postrzeganiu relacji między Bogiem i człowiekiem, wywołane przez mistykę i naukę o „bliskiej łasce” oraz na rosnący udział wiernych świeckich w życiu religijnym Kościoła, niosący zmiany w ewangelizacji laikatu i nowe aspekty troski o zbawienie). Uwzględnia zmieniające się w czasie treści i akcenty kultowe (kult świętych i relikwii w dojrzałym średniowieczu, kult pasyjny, eucharystyczny i maryjny – w późnym średniowieczu). Wątkiem przewodnim są dzieła sztuki, które odzwierciedlały i dokumentowały zmieniające się strategie pobożności, retorykę nauczania oraz indywidualne potrzeby duchowe wiernych w różnych kręgach społecznych. Konkretne zabytki malarstwa i rzeźby zostały przywołane w charakterze materialnego świadectwa pobożności i praktyk religijnych, potraktowanych tu jako żywy element średniowiecznej spuścizny kulturowej.

Książkę kierujemy do specjalistów i każdego czytelnika, który zainteresowany jest sztuką i korzeniami naszej kultury.

Zapraszamy do lektury.