Poszukiwanie ładu

„Poszukiwanie ładu” to ostatni, piąty tom studium „Order and History”, będącego opus magnum w dorobku Erica Voegelina, jednego z najwybitniejszych dwudziestowiecznych filozofów polityki.

Choć pracę nad „Poszukiwaniem ładu” przerwała śmierć autora, tom ten posiada samoistną wartość i można go potraktować zarówno jako zakończenie, jak i – wstęp do całego „Order and History”. Szczególną uwagę w tej książce zwracają subtelne analizy o charakterze ściślefilozoficznym, uzupełniające bardziej historyczne rozważania Voegelina z wcześniejszych części studium. Analizy te mają fundamentalne znaczenie dla całego „Order and History” oraz świadczą o kierunku, w którym myśl filozofa rozwijała się w późnym okresie jego twórczości – okresie ciągle niedostatecznie znanym w Polsce (pomimo wydania „Epoki ekumenicznej” nakładem Teologii Politycznej).

Jednym z tematów rozważanych przez Voegelina w „Poszukiwaniu ładu” jest natura początku i kresu. O charakterze tych rozważań świadczy m.in. następujący fragment:

Ten, który zadaje pytania, przedstawiając opis swego partycypacyjnego poszukiwania, ma świadomość, że „początek” leży poza początkiem zaś „kres” poza końcem jego opowieści. Gdzie jednak znajdujemy doświadczeniową podstawę dla takiej świadomości „początku” oraz „kresu”, która sytuuje się poza czasowym początkiem i końcem poszukiwania? Musimy postawić to pytanie, ponieważ „poza” w poprzednim zdaniu nie jest zwyczajnie przestrzenną prepozycją, która dodaje odcinek czasu zewnętrznego do przeszłości i przyszłości czasu, w którym opowiedziano tę opowieść, lecz jest to raczej symbol wyrażający partycypację czasowej opowieści w wymiarze rzeczywistości-To poza czasem. Jeżeli jednak to jest istota sprawy, w jaki sposób wówczas ten, który zadaje pytania, doświadcza „początku” i „kresu”, które, gdziekolwiek by się nie znajdowały, z pewnością nie w ramach jego teraźniejszego doświadczenia. Problemem tym zajmował się Platon w kontekście helleńskiego doświadczenia. Odkrył on tajemniczą obecność świadomości, która uzasadnia język „początku” i „kresu” w ramach prawdziwej struktury samego poszukiwania. Co więcej, dokonując lingwistycznej egzegezy doświadczonych struktur rozwinął prepozycjonalne „poza” jako symbol bosko-nieśmiertelnej „pełni-poza”, epeikena wszystkich istniejących rzeczy (ta onta), włączając w to bogów. W filozoficznym poszukiwaniu prawdy kształtująca siła jest doświadczana jako obecność boskiej „pełni-poza”, kształtujące nous. Właśnie z tego powodu boska „pełnia-poza” – „jakiż to bóg” jak określa go Platon w Prawach – nie jest jedną z istniejących rzeczy, lecz jest doświadczana jako obecna w każdej z nich (pareinai), jako siła, która je stwórczo kształtuje. „Pełnia-poza” nie jest rzeczą poza rzeczami, lecz doświadczoną obecnością, paruzją, kształtującej rzeczywistości-To we wszystkich rzeczach. Paruzja „pełni-poza”, której doświadcza się w obecności poszukiwania, nakłada się więc na wymiar czasu zewnętrznego – wraz z jego wymiarem przeszłości, teraźniejszości i przyszłości – wymiar boskiej obecności. Przeszłość nie jest jedynie w przeszłości, tak jak przyszłość jedynie w przyszłości, ponieważ zarówno przeszłość jak i przyszłość partycypują w obecności tej samej bosko-nieśmiertelnej „pełni-poza”, która jest doświadczana w obecności partycypacyjnej medytacji tego, który zadaje pytania. Powinniśmy więc mówić o przepływie obecności, który nadaje wszystkim tym trzem fazom (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość) czasu zewnętrznego strukturalny wymiar nieusuwalnej obecności. Przepływ obecności to doświadczona paruzja „pełni-poza” w czasie, tryb czasu, w którym To opowiada swą opowieść za pośrednictwem wydarzeń metaleptycznego poszukiwania, nadając temu wymiar niezatartej obecności. Jest to czas opowieści-To, który musi być wyrażony poprzez „początek” i „kres”, zaś obecność „pełni-poza” powinna być symbolizowana w opisie poszukiwania tego, który zadaje pytania  (Eric Voegelin, Poszukiwanie ładu).

O „Poszukiwaniu ładu” powiedziano między innymi:

Znaczenie „In Search of Order” polega nie tylko na wyodrębnieniu istotnych wątków, które w gąszczu poprzednich tomów mogłyby ulec zamazaniu, lecz przede wszystkim na analizach pojęciowych, które ukazują istotne elementy metody badawczej Voegelina, polegającej na konstrukcji pojęć i ich struktur w ciągłej konfrontacji z materiałem historycznym i tekstowym w celu nadania owym pojęciom treści, tak by nie były tylko ogólnymi kategoriami zaopatrzonymi w abstrakcyjne definicje. Ten sposób uprawiania filozofii wymaga poruszania się na wielkim obszarze myśli, mitów, religii, symboli i struktur społecznych. Nie jest to jedynie przedsięwzięcie intelektualne, choć narzędzie użyte ma taki charakter. Voegelin podjął dzieło pchnięcia myśli, zwłaszcza filozofii, na właściwe tory, ponieważ jego zdaniem zboczyła ona z drogi, doprowadzając w XX wieku do dominacji ideologii nad myślą nakierowaną na prawdę ze wszystkimi tego straszliwymi konsekwencjami. A „ideologia – jak pisał w «Izraelu i objawieniu» – jest życiem w buncie wobec Boga i człowieka”.

prof. Miłowit Kuniński